سوال:

خواندن سوره فاتحه در دو رکعت اخیر نمازهای فرض چه حکمی دارد؟

پاسخ:

«الجواب باسم ملهم الصواب»

در رابطه با خواندن فاتحه در دو رکعت اخیر نمازهای فرض، در میان علما چند نظریه وجود دارد،

برخی از علما بر این نظریه هستند که خواندن فاتحه لازم نیست، زیرا از حضرت علی و عبدالله بن مسعود [رضی الله عنهما] اثری نقل شده است که ایشان در دو رکعت اخیر فرض، فاتحه را نمی خواندند.

فقد قال ابن مسعود«رضی الله عنه»: أقرأ فی الرکعتین الأولیین و أ سبح فی الأخریین. ( موسوعه فقه عبدالله بن مسعود ص ۳۱۴)

و فی  مجمع  الزوائد: «عن‌ ابراهیم‌ رحمه اللهأن ابن مسعود«رضی الله عنه» کان لایقرأ خلف الاما‌م‌، و کا‌ن ابـراهیم یأ‌خذ به‌، وکا‌ن ابن مسعود اذا کا‌ن اما‌ماً  قرأ فی الرکعتین الاولیین ولایقرأ فی الاخیرین‌»‌. رواه  الطبـرانی فی‌ الکبیر وابراهیم‌ لم یدرک ابن مسعود»‌. قلت‌: قد مرّغیرمـرّه أن  مـراسـیله فـی حکـم المسا‌نید فلایضرهذا الانقطا‌ع‌. (مجمع الزوائد: ۱/۱۸۵)

و فی الجوهرالنقی‌: «عن معمّرعن الزهری عن عبیدالله بن ابی رافع قال: کان (یعنی علیّاً) یقرأ فی الاولین من الظهر و العصر بأم القرآن و سوره و لا یقرأ فی الاخیرین». رواه عبدالرزاق و سنده صحیح». (الجوهر النقی: ۱/۱۳۳)

برخی از علما قائل به این هستند که خواندن فاتحه در دو رکعت اخیر، سنت است. (نظریه صاحب احسن الفتاوی همین است.)

و فی الدر:«و اکتفی المفترض فیما بعد الاولیین بالفاتحه فانها سنه علی الظاهر، و لو زاد لابأس به و هو مخیر بین القراءه الفاتحه و صحح العینی وجوبها و تسبیح ثلثاً و سکوت قدرها، و فی النهایه قدر تسبیحه فلا یکون مسیئاً بالسکوت علی المذهب ». (رد المحتار: ۱/۳۷۸)  [کذا فی الفقه الاسلامی و ادلته ۱/۷۵۲ – ط. دارالفکر] کذا فی احسن الفتاوی ۳/۷۱

و فی فقه الحنفی فی ثوبه الجدید: قراءه الفاتحه فی الرکعه الثانیه و الرابعه من الفرض، لحدیث أبی قتاده أن النبی« صلی الله علیه و سلم» کان یقرأ فی الظهر فی الأولیین بأم الکتاب و سورتین، و فی الرکعتین الاخریین بأم الکتاب و یُسمعنا الآیه … ۱/۲۲۷ )

و فی کتاب الحجه علی أهل المدینه: قال ابوحنیفه «رحمه الله» ینبغی للامام و الذی یصلی وحده أن یقرأ فی الرکعتین الاولیین من کل صلاه بام القرآن و سوره معها و اما فی الرکعتین الاخریین من العشاء و الظهر و العصر و الرکعه الثالثه من المغرب فانه یقول إن شاء قرأ فی ذالک بفاتحه الکتاب و إن شاء سکت و لم یقرأ شیئاً و إن شاء سبّح، و ان یقرأ بفاتحه الکتاب أحب الینا . ( الحجه للامام محمد الشیبانی ۱/۱۰۶)

و فی الفقه الاسلامی و ادلته: قراءه الفاتحه فی الرکعتین الثالثه و الرابعه من الصلوات المفروضه: «تسن علی الصحیح عند الحنفیه و لو ضم الیها سوره لا بأس به، لان القراءه فی هاتین الرکعتین مشروعه من غیر تقدیر.» (۱/۷۵۲)

و فی رد المحتار: وَالْحَاصِلُ أَنَّ عِنْدَ صَاحِبِ الْمُحِیطِ یُکْرَهُ السُّکُوتُ لِتَرْکِ سُنَّهِ الْقِرَاءَهِ ، فَالْقِرَاءَهُ عِنْدَهُ سُنَّهٌ ، لَکِنْ لَمَّا شُرِعَتْ عَلَى وَجْهِ الذِّکْرِ حَصَلَتْ السُّنَّهُ بِالتَّسْبِیحِ ، فَیُخَیَّرُ بَیْنَهُمَا وَهُوَ مَا مَشَى عَلَیْهِ الْمُصَنِّفُ ، فَالْقِرَاءَهُ أَفْضَلُ بِالنَّظَرِ إلَى التَّسْبِیحِ ، وَسُنَّهٌ بِالنَّظَرِ إلَى السُّکُوتِ ، حَتَّى لَوْ سَبَّحَ تَرَکَ الْأَفْضَلَ ؛ وَلَوْ سَکَتَ أَسَاءَ لِتَرْکِ السُّنَّهِ ، وَمَا یَقُومُ مَقَامَهَا وَأَمَّا عِنْدَ غَیْرِ صَاحِبِ الْمُحِیطِ فَلَا یُکْرَهُ السُّکُوتُ لِثُبُوتِ التَّخْیِیرِ بَیْنَ الثَّلَاثَهِ ، فَصَارَتْ الْقِرَاءَهُ أَفْضَلَ بِالنَّظَرِ إلَى التَّسْبِیحِ وَإِلَى السُّکُوتِ ، فَقَدْ اتَّفَقَ الْکُلُّ عَلَى أَفْضَلِیَّهِ الْقِرَاءَهِ ، وَإِنَّمَا اخْتَلَفُوا فِی سُنِّیَّتِهَا بِنَاءً عَلَى کَرَاهَهِ السُّکُوتِ وَعَدَمِهَا وَقَدْ عَلِمْت أَنَّ الصَّحِیحَ الْمُعْتَمَدَ التَّخْیِیرُ بَیْنَ الثَّلَاثَهِ ، وَبِهِ تَعْلَمُ مَا فِی عِبَارَهِ الشَّارِحِ حَیْثُ قَالَ أَوَّلًا : إنَّ الْفَاتِحَهَ سُنَّهٌ عَلَى الظَّاهِرِ ، فَإِنَّهُ مَبْنِیٌّ عَلَى مَا فِی الْمُحِیطِ ؛ ثُمَّ مَشَى عَلَى خِلَافِهِ حَیْثُ اعْتَمَدَ التَّخْیِیرَ الثَّلَاثَهُ ، فَزَادَ عَلَى الْمُصَنِّفِ السُّکُوتَ وَقَالَ إنَّهُ لَا یَکُونُ مُسِیئًا بِهِ ، فَاغْتَنِمْ هَذَا التَّحْرِیرَ الْفَرِیدَ ، وَمَا نَقَلْته عَنْ الْبَدَائِعِ وَالذَّخِیرَهِ وَالْخَانِیَّهِ رَأَیْته فِیهَا وَفِی غَیْرِهَا ، وَذَکَرْت نُصُوصَهَا فِیمَا عَلَّقْته عَلَى الْبَحْرِ ، فَلَا تَعْتَمِدُ عَلَى مَا نُقِلَ عَنْهَا مُخَالِفًا لِذَلِکَ فَافْهَمْ . ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّ اتِّفَاقَهُمْ عَلَى أَفْضَلِیَّهِ الْفَاتِحَهِ لَا یُنَافِی التَّخْیِیرَ إذْ لَا مَانِعَ مِنْ التَّخْیِیرِ بَیْنَ الْفَاضِلِ وَالْأَفْضَلِ کَالْحَلْقِ مَعَ التَّقْصِیرِ . (۲/۱۹۶ )

نظریه مولانا محمد عمر سربازی رحمه الله این است: نزد من، قول مختار قول دوم (یعنی سنت) است، زیرا در این مورد اخبار و روایات متعارض هستند و هنگام تعارض وجوب ثابت نمی شود. ( فتاوای منبع العلوم۴/۳۴۹)

برخی دیگر از علما ی احناف مانند علامه عینی، کمال بن همام، قاضی زاده، شارح منیه، علامه حلبی قائل به وجوب فاتحه در دو رکعت اخیر هستند. «(قوله: و صحح العینی وجوبها) هذا مقابل ظاهر الروایه و هو روایه الحسن عن الامام و صححها ابن الهمام ایضاً من حیث الدلیل فأوجب سجود السهو بترک قرائتها ساهیاً و الاساءه بترکها عمداً. و مشی علیها فی شرح المنیه». (البنایه: ۲/۶۳۱ باب النوافل. [ فتح القدیر: ۱/۲۷۴٫ شرح المنیه: ص ۲۷۷]« فالاحوط روایه الحسن، هذا ملخص ما اختاره الشیخ کمال الدین بن الهمام فی الاستدلال». [غنیه المستملی، شرح المنیه: ص ۲۷۷ ]

قال العلامه ظفر احمد العثمانی رحمه الله تعلیقاً علیهما:  (قوله: عن ابراهیم…) دلالته علی جواز السکوت فی الاخریین ظاهره و کذا دلاله حدیث معمّر بعده. (قوله: حدثنا شریک…) قلت: دلالته علی جواز التسبیح مکان الفاتحه فی الاخریین ظاهره الا أن قراءه الفاتحه افضل من التسبیح و هو أفضل من السکوت. قال فی غنیه المستملی: و لیس المراد التسویه بین الثلاثه فان القراءه افضل بلاشک و کذا التسبیح من السکوت بلا شک». (اعلاء السنن: ۳/۱۰۹) «قلنا: ففی المسئله للامام قولان مصححان فاختر أیهما شئت و لکن الاحوط هو العمل بالوجوب. والله اعلم». (اعلاء السنن: ۳/۱۱۳)

«(قَوْلُهُ وَفِیمَا بَعْدَ الْأُولَیَیْنِ اکْتَفَى بِالْفَاتِحَهِ ) یَعْنِی فِی الْفَرَائِضِ … فَرَوَى الْحَسَنُ عَنْ أَبِی حَنِیفَهَ وُجُوبَهَا وَظَاهِرُ الرِّوَایَهِ أَنَّهُ یُخَیَّرُ بَیْنَ الْقِرَاءَهِ وَالتَّسْبِیحِ ثَلَاثًا کَمَا فِی الْبَدَائِعِ وَالذَّخِیرَهِ وَالسُّکُوتِ قَدْرَ تَسْبِیحَهٍ کَمَا فِی النِّهَایَهِ أَوْ ثَلَاثًا کَمَا ذَکَرَهُ الشَّارِحُ وَصَحَّحَ التَّخْیِیرَ فِی الذَّخِیرَهِ». (البحر الرائق: ۱/۳۴۴)

«و علق الشامی علیه فی منحه الخالق: عباره البدائع: «و اما فی الاخریین فالافضل أن یقرأ فیهما بفاتحه الکتاب». [ نقل از محمود الفتاوی ۱/۹۹ ]

• خلاصه جواب

آنچه از عبارات کتب بر می آید این است که: سکوت یا تسبیح در دو رکعت اخیر نمازهای فرض، اگر چه در کتب ظاهر الروایه آمده و در متون نیز یافت می شود، اما نظر علما بر قراءت فاتحه می باشد و از صاحب مذهب نیز لفظ « أحبُّ الینا» نقل شده که قراءت فاتحه، بر عدم قراءت ترجیح داده شده است. لذا عملاً دیدگاه سکوت و تسبیح، رها شده و عمل بر این دیدگاه نمی باشد؛ و عملاً دیدگاه فقها بر سنت بودن قراءت فاتحه یا وجوب آن می باشد، و آنچه در کتب فقه بیشتر به حد اشتهار رسیده، این است که قراءت فاتحه در دو رکعت اخیر نمازهای فرض، سنت می باشد.

والله اعلم و علمه اتم

حفیظ الله رئیسی

دارالافتاء و الارشاد مدرسه علوم دینی اشاعت التوحید سراوان