سوال:

شخصی در نماز جماعت شرکت کرده و نیت نماز نفل می کند و بعد از اتمام این نماز به مسجدی دیگر می رود و همین نماز را امامت می کند و نیت نماز فرض می کند، آیا این روش جایز است یا خیر؟ برخی از عمل حضرت معاذ بن جبل استدلال می کنند.

پاسخ:

« الجواب باسم ملهم الصواب»

این عمل جایز نیست.  به دلایل ذیل:

۱٫عَنْ أَبِى هُرَیْرَهَ عَنِ النَّبِىِّ »صلی الله علیه و سلم» قَالَ « إِذَا أُقِیمَتِ الصَّلاَهُ فَلاَ صَلاَهَ إِلاَّ الْمَکْتُوبَهُ » [ مسلم – باب کراهیه الشروع فی نافله بعد شروع المؤذن ]   وَفِی لَفْظٍ لِلطَّبَرَانِیِّ: إلَّا الَّتِی أُقِیمَتْ،

۲٫سُئل احمد عن رجلٍ صلّی فی جماعه، أیؤمُّ تلک الصلاه؟ قال لا، و مَن صلّی خَلفَه یُعید، قیل له فَحدیث معاذ؟ قال فیه اضطراب و اذا ثبت فله معنی دقیق، لایجوز مثله الیوم.      [ طبقات الحنابله ص ۵۳– نقل از پاورقی نصب الرایه ۲/۵۲ ]

توجیه حدیث معاذ بن جبل «رضی الله عنه»

در مورد حدیث حضرت معاذ بن جبل توجیهات و احتمالاتی از جانب فقهای احناف مطرح گردیده که در ذیل به برخی از آنها اشاره می گردد:

• توجیه اول

این احتمال وجود دارد که پیامبر «صلی الله علیه و سلم» از عمل حضرت معاذ «رضی الله عنه»آگاهی نداشته وتاییدی از جانب رسول اکرم«صلی الله علیه و سلم»  بر عمل ایشان صورت نگرفته است، بلکه وقتی از عمل ایشان اطلاع می یابند او را از این عمل باز می دارند. چنانچه در مسند امام احمد تصریح شده است: عَنْ مُعَاذِ بْنِ رِفَاعَهَ عَنْ سُلَیْمٍ، رَجُلٌ مِنْ بَنِی سَلِمَهَ، أَنَّهُ أَتَى النَّبِیَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إنَّ مُعَاذَ بْنَ جبل یأتینا بعد ما نَنَامُ، وَنَکُونُ فِی أَعْمَالِنَا بِالنَّهَارِ، فَیُنَادِی بِالصَّلَاهِ، فَنَخْرُجُ إلَیْهِ، فَیُطَوِّلُ عَلَیْنَا، فَقَالَ لَهُ علیه السلام: “یَا مُعَاذُ! لَا تَکُنْ فَتَّانًا، إمَّا أَنْ تُصَلِّیَ مَعِی، وَإِمَّا أَنْ تُخَفِّفَ عَلَى قَوْمِکَ .      از این حدیث چنین استنباط می شود که  رسول الله «صلی الله علیه و سلم» به حضرت معاذ«رضی الله عنه» اختیار می دهد که از این دو عمل یکی را انجام بده، یا با من نماز بخوان یا اینکه قومت را امامت کن ولی در نماز تخفیف بیاور و از اینکه هر دو عمل را انجام بدهد او را منع می کند .   [ نصب الرایه ]

• توجیه دوم

برخی از علما گفته اند: اگر فرض را  بر این بگیریم که پیامبر «صلی الله علیه و سلم» عمل حضرت معاذ«رضی الله عنه» را تایید کرده باشد، امکان دارد حکم آن بعداً منسوخ گردیده است چنانچه در ذیل به آن اشاره شده است. [ درس ترمذی ]

• توجیه سوم

احتمال این دارد که حضرت معاذ «رضی الله عنه»این عمل را به خاطر این انجام داده است تا روش نماز و قرائت مسنون را از آنحضرت «صلی الله علیه و سلم» یاد بگیرد و گرنه حضرت معاذ«رضی الله عنه» چگونه فضیلت اقتدای نماز فرض به پیامبر را ترک می کند و نفل میخواند. [ نصب الرایه – ۲/۵۲]

علامه انورشاه کشمیری رحمه الله در فیض الباری این نظریه را که حضرت معاذ«رضی الله عنه» به نیت نفل به پیامبر اقتدا نموده است مردود دانسته و می فرماید: نیت از افعال قلب است و از نیت حضرت معاذ هیچ کس خبر ندارد و هیچ کجا هم تصریح نیامده است که اقتدای معاذ به پیامبر«صلی الله علیه و سلم»  نفل بوده است و بهترین توجیه همین است که حضرت معاذ«رضی الله عنه» نماز فرض را به پیامبر اقتدا کرده و بعداً همین نماز را با قوم خوانده است و این واقع مربوط به زمانی بوده که دو بار یک نماز را خواندن، جایز بوده  است که بعداً منسوخ گردیده است.                                                                                                                                                                              چنانچه در حدیث عبدالله بن عمر«رضی الله عنه»بیان شده است:  ( لا تصلّی صلوه مکتوبه فی یوم مرتین. سنن دارقطنی )

در نصب الرایه آمده است: حضرت معاذ«رضی الله عنه» چگونه نیت نفل می کند در حالی که پیامبر «صلی الله علیه و سلم» فرمودند:   إِذَا أُقِیمَتِ الصَّلاَهُ فَلاَ صَلاَهَ إِلاَّ الْمَکْتُوبَهُ .

• بهترین توجیه این حدیث قول علامه کشمیری رحمه الله می باشد که می فرماید:

حضرت معاذ «رضی الله عنه» نماز عشا را با پیامبر«صلی الله علیه و سلم» نمی خواند، بلکه نماز مغرب را با آن حضرت «صلی الله علیه و سلم» خوانده و نماز عشاء را در مسجد قبیله خویش امامت کرده است چنانچه در حدیث جامع ترمذی به همین مطلب اشاره شده است. البته امکان دارد که یک روز نماز عشاء را همراه پیامبر خوانده و حدیث فقط واقعه همان یک روز را بیان کرده باشد.

اگر گفته شود که در حدیث لفظ «کان یصلی» آمده است و کان معنی استمرار می دهد؟! جواب این است که کان در هر جا معنی استمرار نمی دهد خصوصاً در احادیث، و علامه نووی درشرح صحیح مسلم این مطلب را بیان کرده است.  [ درس ترمذی ]

والله اعلم و علمه اتم

حفیظ الله رئیسی

دارالافتا و الارشاد مدرسه علوم دینی اشاعت التوحید سراوان

• منابع:
• فیض الباری شرح صحیح بخاری/ باب اذا طوّل الامام و کان للرجل حاجه فخرج فصلّی – ۲/۲۸۴ – ط. مکتبه علمیه کویته
• اعلاء السنن – باب جواز النافله خلف المفترض -۳/۱۳۵۶ – ط. دارالفکر ترجمه درس ترمذی از مفتی محمد تقی عثمانی/ ۲/ ۲۹۲
• مرقاه المفاتیح شرح مشکاه المصابیح – باب من صلّی صلوه مرتین – ۳/۲۰۸ – ط. مکتبه رشیدیه کویته
• نصب الرایه ۲/۵۲   ط. دار احیاء التراث العربی فتح القدیر – باب الامامه ۱/۳۲۲ ط. دار احیاء التراث العربی